Video Determinatie

Ruwe berk - Betula pendula

Ruwe berk of Betula pendula is een in Nederland zeer veel voorkomende boomsoort die te vinden is in vrijwel alle loofbossen op voedselarme bodem. Ook is het een opvallende boom, vaak alleenstaand, op heidevelden. Kenmerkend zijn de wat ruw aanvoelende twijgen, de oudere takken en stam die een witte bast dragen, de eirond-ruitvormige bladeren, met een dubbel gezaagde rand. De bast verweert later in grove horizontale en verticale, donkere banden. Gelijk met de bladeren begint de bloei van de katjes, waarvan de mannelijke hangende de meest opvallende zijn. Deze vallen na de bloei snel af. De vrouwelijke katjes zijn eerst veel kleiner, staan rechtop en gaan pas na de vruchtzetting hangen.

Klik op een foto voor kenmerk met uitleg:
Verspreidingskaart
Ecologische parameters

De Ruwe berk, Betula pendula Roth, hoort tot de Berkenfamilie. Deze familie is gekenmerkt doordat de mannelijke bloeiwijzen katjes vormen. In de katjes vind je schubben en binnen die schubben een tot drie bloemen. Bij de twee in ons land voorkomende berkensoorten vind je in de mannelijke bloemen twee meeldraden waarbij de helmknoppen twee vrije helmhokken hebben, waardoor er schijnbaar vier meeldraden per bloem aanwezig zijn. De mannelijke katjes zijn steeds hangend. De vrouwelijke katjes staan aanvankelijk rechtop in de oksels van schutblaadjes. In de loop van het rijpingsproces gaan de vrouwelijke katjes hangen. De vruchten zijn gevleugelde nootjes en in het rijpe vrouwelijk katje tref je daarnaast de katjesschubben aan. De vrouwelijke katjes zijn over hun hele lengte even dik, dit i.t.t. tot de elzenproppen die in het midden het dikst zijn en verhoute katjesschubben hebben.

Ze bloeien van eind maart tot in begin mei. Pollen van berken is berucht: veel mensen reageren er allergisch op met hooikoortsachtige verschijnselen. Wil je hier meer over weten kijk dan onder de kop 'bijzonderheden'.

De bladeren van de Ruwe berk zijn ruitvormig-eirond en hebben een regelmatig dubbel gezaagde rand. De basis van de bladeren is min of meer recht. De lengte varieert van 3 tot 6-7 cm en ze zijn van onderen kaal.

De twijgen van de Ruwe berk zijn opvallend hangend en spoedig kaal. De oudere takken van de Ruwe berk blijven opvallend wit. Bij oudere bomen wordt de stam vanaf de grond naar boven toe steeds ruwer, waardoor de bast lijkt open te gaan.

De nootjes van de Ruwe berk hebben vruchtvleugels die twee tot driemaal zo breed zijn als het nootje en de katjesschubben van de Ruwe berk hebben teruggekromde en afgeronde zijslippen; lengte en breedte van het schubje zijn gelijk.

De Ruwe berk wordt tot 30 m hoog. Hij komt voor op droge tot vochtige, zure tot matig voedselrijke grond in loof- en naaldbossen, op houtwallen, heiden, langs vennen, op droge duinhellingen en op stenige plaatsen zoals mijnsteenbergen.

MMGB_130408 aangevuld op 190324

Hoofdgroep:
Plantenfamilie:
Plantengeslacht:
Berk - Betula
Plantvorm:
boom
Plantgrootte:
1.00 - 30.00 meter
Bloeiperiode:
Bloemkleuren:
geel, groen, bruin
Bloeiwijze:
katje
Bloemvorm:
nvt
Bloemtype:
eenslachtig
Bloembladen:
-
Meeldraden:
2 meeldraden
Vruchtbeginsel:
onduidelijk
Stijlen:
2
Stempels:
2
Vrucht:
gevleugeld nootje
Zaden:
-
Stengel:
rechtopstaand
Schors:
wit, in krullen afbladderend, ruw
Bladstand:
verspreid
Bladvormen:
eirond, ruitvormig
Bladrand:
dubbel gezaagd
Ondergronds deel:
hoofd- en bijwortels
Plantengemeenschappen:

Ruwe berk komt vrijwel in alle loofbossen op voedselarme voor. In Nederland en België is de soort zeer algemeen. In heel Europa is het een zeer algemene soort, en komt alleen in het uiterste noorden en zuiden niet voor.

Volgens Schaminée, J. et al. (2010) Veldgids Plantengemeenschappen van Nederland is Ruwe berk een begeleidende soort in een aantal plantengemeenschappen respectievelijk een kensoort voor de Loofbossen op voedselarme bodem. Een aantal van de betreffende plantengemeenschappen zijn

35Aa1 Associatie van Zoete haarbraam

41Aa3 Kussentjesmos-Dennenbos

42 Klasse der Loofbossen op voedselarme bodem

42Aa1 Berken-Eikenbos

De plantensoort 'Ruwe berk' komt voor in de volgende plantenassociaties:

Berkensap.

Uit de stam van Berkenbomen kan een sap worden gewonnen. In het voorjaar worden daarvoor ondiepe gaten in de stam geboord, waarna via een buisje het sap kan worden opgevangen. Door de hoge worteldruk in deze periode van het jaar kan per boom verschillende liters worden afgetapt. Doordat het sap suiker bevat kan men dit laten gisten en wordt het gedronken als een alcoholische drank. Berkensap wordt bij huidaandoeningen en kaalheid wel toegepast, het is (of was) bekend onder de naam Berkenhaarwater.

Berkenteer wordt door verkolen verkregen. Bij verkolen worden plantendelen, hout, bast, takken, wortel, droog verhit, waarna een teer of kool overblijft. Dit product bevat cresol, guajacol en fenol, en zou een sterk desinfecterende werking hebben. Het werkt tegen huidaandoeningen als chronisch eczeem.

Hooikoorts of pollenallergie.
Stuifmeel of pollen van Berken is sterk allergeen. Dit pollen is het mannelijk voortplantingsmateriaal dat in de lange rijpe katjes wordt geproduceerd. Berken produceren in hun katjes miljoenen pollenkorrels. Dat is ook wel nodig, omdat de kans altijd heel erg klein is dat een pollenkorrel die via de lucht door de wind wordt meegenomen op een stempel van een klein vrouwelijk katje terecht komt en daar voor bevruchting kan zorgen van de eicel.
Voor mensen die gevoelig zijn voor de allergenen op Berkenpollen is dat heel vervelend. Want als dit pollen gerecht komt op slijmvliezen van neus of ogen leidt dat tot een hooikoortsachtige reactie. Bedenk daarbij dat alleen al in Nederland ruim 1 miljoen mensen allergisch is voor Berkenpollen, dan besef je dat in de tijd dat de Berken bloeien er behoorlijk wat mensen ziek kunnen zijn. De bloeitijd van Berken loopt van de tweede helft in maart tot in mei. Wanneer de bloei precies verloopt hangt van jaar tot jaar af van de weersomstandigheden. Wil je weten wanneer dat is, dan kun je het beste de website Pollennieuws bekijken, want daar wordt steeds de meest actuele situatie van bloeiende door wind bestoven pollenplanten aangegeven.
Een aantal mensen met een pollenallergie voor de Berk, merkt dat ze last hebben van uitslag en jeuk in de mond als ze een frisse appel eten. Dit is een redelijk veel voorkomende vorm van kruisallergie die Paraberksyndroom wordt genoemd. Er blijken in een frisse appel stoffen te zitten die in combinatie met een berkenpollenallergie dit verschijnsel veroorzaken. Worden appels verwerkt tot appelmoes of in appeltaart, dus flink verhit, dan blijkt er geen allergische reactie op te treden. Dit komt doordat de betreffende eiwitachtige stoffen door de verhitting uit elkaar vallen en dan geen reactie meer kunnen veroorzaken.

Meer informatie over de ecologie van Ruwe berk alsmede over Berkenbossen en de relaties met andere organismen en het milieu is te vinden in Weeda, E.J. et al., (2003) Nederlandse oecologische Flora. Wilde planten en hun relaties. Deel 1: 87- 91.

Het determineren op wetenschappelijke basis kan gebeuren met behulp van Meijden, R. van der (2005) Heukels' Flora van Nederland, 23ste druk: 406. Of met de nieuwe 24ste druk van deze flora: Duistermaat, L. (2020) Heukels' Flora van Nederland: 401.

Een andere gemakkelijke determinatie is mogelijk met Heijmans, E., Heinsius, H.W. en Thijsse, Jac.P. (1983) Geïllustreerde flora van Nederland, 23ste druk: 130.

Derksen, J., Marijnissen, J. en Van Wissen, H., 2007, Pollen en Hooikoorts.

Uitspraak (accenten) van de wetenschappelijke naam: Bétula péndula