Video Determinatie

Zachte berk - Betula pubescens

De twee in ons land van nature voorkomende berkensoorten zijn ten opzichte van andere bomen gemakkelijk te herkennen, maar onderling is de herkenning niet zo simpel. Zachte berk, Bétula pubéscens, herken je aan een aantal eigenschappen ten opzichte van de Ruwe berk, die je samen moet bekijken. Een heel goed kenmerk is dat bij de bladeren van de Zachte berk aan de onderzijde een beharing blijft bestaan in de oksels tussen de hoofdnerf en de zijnerven. Verder is de stam van een oudere boom duidelijk minder ruw en "brokkelig" dan bij de Ruwe berk en de takken en twijgen hebben veel meer de neiging om naar boven te wijzen en niet naar beneden door te hangen.

Klik op een foto voor kenmerk met uitleg:
Verspreidingskaart
Ecologische parameters

Zachte berk, Bétula pubéscens Ehrh., hoort tot de Berkenfamilie, of Betulaceae. De berkenfamilie is gekenmerkt doordat de mannelijke bloeiwijzen katjes vormen. In de katjes vind je schubben en binnen die schubben een tot drie bloemen. Bij de twee in ons land voorkomende berkensoorten vind je in de mannelijke bloemen twee meeldraden waarbij de helmknoppen twee vrije helmhokken hebben, waardoor er schijnbaar vier meeldraden per bloem aanwezig zijn. De mannelijke katjes zijn steeds hangend. De vrouwelijke katjes staan aanvankelijk rechtop in de oksels van schutblaadjes. In de loop van het rijpingsproces gaan de vrouwelijke katjes hangen. De vruchten zijn gevleugelde nootjes en in het rijpe vrouwelijk katje tref je daarnaast de katjesschubben aan. De vrouwelijke katjes zijn over hun hele lengte even dik, dit i.t.t. tot de elzenproppen die in het midden het dikst zijn en verhoute katjesschubben hebben.

Hun bloeitijd is de lente: april en mei. Pollen van berken is berucht: veel mensen reageren er allergisch op met hooikoortsachtige verschijnselen. Wil je hier meer over lezen, dan vind je een en ander onder de kop 'bijzonderheden' in dit plantenpaspoort.
De bladeren zijn ruitvormig-eirond en hebben een gezaagde rand. De lengte is van 3 tot 6 cm. De bladeren van de Zachte berk hebben in de nerfoksels aan de onderzijde een beharing.

De twijgen van de Zachte berk staan min of meer rechtop tot schuin naar boven en kunnen sterk behaard zijn. De oudere takken van de Zachte berk hebben meestal veel minder witte bast dan bij de ruwe berk.

De nootjes van de Zachte berk hebben vruchtvleugels die maar net iets breder dan het nootje zelf zijn. De katjesschubben van de Zachte berk hebben opstaande spitse zijslippen en ze zijn anderhalf maal langer dan breed.

De Zachte berk bereikt zo n 20 m en bloeit van april tot mei. Berken produceren tijdens de bloei veel pollen dat ze afgeven aan de lucht. Het zijn echte windbestuivers. Het pollen is sterk allergeen, dat wil zeggen dat behoorlijk wat mensen last kunnen hebben van hooikoorts als gevolg van de aanraking met berkepollen.

De Zachte berk vind je vooral op natte tot vochtige, zure tot matig voedselrijke grond, voornamelijk in moerassen hoogvenen en natte duinvalleien en ook in loofbassen. Je kunt de soort ook aantreffen in broekbossen en dan met name in Berkenbroekbossen die kunnen ontstaan in laagveengebieden. Berken zijn echte pioniersoorten en winterhard. De enige bomen die van nature op IJsland en Groenland voorkomen zijn berken.

MM_110814 aangevuld 190324

Hoofdgroep:
Plantenfamilie:
Plantengeslacht:
Berk - Betula
Plantvorm:
boom
Plantgrootte:
1.00 - 20.00 meter
Bloeiperiode:
Bloemkleuren:
geel, groen
Bloeiwijze:
katje
Bloemvorm:
nvt
Bloemtype:
eenslachtig
Bloembladen:
-
Meeldraden:
2 meeldraden
Vruchtbeginsel:
bovenstandig
Stijlen:
2
Stempels:
2
Vrucht:
nootje
Zaden:
-
Stengel:
rechtopstaand
Schors:
wit, dofwit
Bladstand:
verspreid
Bladvormen:
eirond, ruitvormig
Bladrand:
gezaagd
Ondergronds deel:
hoofd- en bijwortels
Plantengemeenschappen:

Zachte berk heeft een areaal dat Europa omvat met uitzondering van het zuiden, maar wel tot aan de noordkaap toe. ook de Kaukasus en West- en Midden-Siberië maken deel uit van het verspreidingsgebied. Zachte berk heeft een voorkeur voor natte, redelijk voedselarme en wat zure standplaatsen. Schaminée, J. et al. (2010) Veldgids Plantengemeenschappen van Nederland delen de Zachte berk als belangrijke soort in bij

39Aa Verbond der Elzenbroekbossen,

40 Klasse der Berkenbroekbossen, waar de soort een kensoort van de klasse is,

en verder ook als begeleider in vrijwel alle droge tot vochtige loofbossen.

De plantensoort 'Zachte berk' komt voor in de volgende plantenassociaties:

Berkensap.
Berken kennen vanaf het begin van de lente, als de sapstroom eind maart begin april op gang komt een grote worteldruk. Door deze worteldruk kunnen Berken enorm 'bloeden' als ze in het vroege voorjaar beschadigd worden, bijvoorbeeld door kap. Deze sapstroom als gevolg van de grote worteldruk wordt gebruikt om af te tappen. Als je een paar gaatjes boort in de berkestam kan het sap, dat veel suikers bevat, met buisjes worden opgevangen. Je kunt zo gemakkelijk liters sap opvangen. Het wordt gebruikt om er door vergisting berkewijn van te maken, maar ook om er haarwater van te maken.
Hooikoorts of pollenallergie.
Stuifmeel of pollen van Berken is sterk allergeen. Dit pollen is het mannelijk voortplantingsmateriaal dat in de lange rijpe katjes wordt geproduceerd. Berken produceren in hun katjes miljoenen pollenkorrels. Dat is ook wel nodig, omdat de kans altijd heel erg klein is dat een pollenkorrel die via de lucht door de wind wordt meegenomen op een stempel van een klein vrouwelijk katje terecht komt en daar voor bevruchting kan zorgen van de eicel.
Voor mensen die gevoelig zijn voor de allergenen op Berkenpollen is dat heel vervelend. Want als dit pollen gerecht komt op slijmvliezen van neus of ogen leidt dat tot een hooikoortsachtige reactie. Bedenk daarbij dat alleen al in Nederland ruim 1 miljoen mensen allergisch is voor Berkenpollen, dan besef je dat in de tijd dat de Berken bloeien er behoorlijk wat mensen ziek kunnen zijn. De bloeitijd van Berken loopt van de tweede helft in maart tot in mei. Wanneer de bloei precies verloopt hangt van jaar tot jaar af van de weersomstandigheden. Wil je weten wanneer dat is, dan kun je het beste de website Pollennieuws bekijken, want daar wordt steeds de meest actuele situatie van bloeiende door wind bestoven pollenplanten aangegeven.
Een aantal mensen met een pollenallergie voor de Berk, merkt dat ze last hebben van uitslag en jeuk in de mond als ze een frisse appel eten. Dit is een redelijk veel voorkomende vorm van kruisallergie die Paraberksyndroom wordt genoemd. Er blijken in een frisse appel stoffen te zitten die in combinatie met een berkenpollenallergie dit verschijnsel veroorzaken. Worden appels verwerkt tot appelmoes of in appeltaart, dus flink verhit, dan blijkt er geen allergische reactie op te treden. Dit komt doordat de betreffende eiwitachtige stoffen door de verhitting uit elkaar vallen en dan geen reactie meer kunnen veroorzaken.

Meer informatie over de ecologie van de Zachte berk en de relaties met andere organismen en het milieu is te vinden in Weeda, E.J. et al., (1985) Nederlandse oecologische Flora. Wilde planten en hun relaties. Deel 1: 87-93.

Het determineren op wetenschappelijke basis kan gebeuren met behulp van Meijden, R. van der (2005) Heukels' Flora van Nederland, 23ste druk: 406-407. Of met de nieuwe 24ste druk van deze flora: Duistermaat, L. (2020) Heukels' Flora van Nederland: 401.

Een andere gemakkelijke determinatie is mogelijk met Heijmans, E., Heinsius, H.W. en Thijsse, Jac.P. (1983) Geïllustreerde flora van Nederland, 22ste druk: 370-371.

Derksen, J., Marijnissen, J. en Van Wissen, H., 2007, Pollen en Hooikoorts.